Gdańsk, Fot. Janusz Wikowski
Zrównoważony rozwój ekonomiczny jest nieodzowny w procesie rozwoju miast i regionów, służy dobru mieszkańców, podnoszenia jakości życia, poziomu zatrudnienia i pomyślnemu funkcjonowaniu firm i instytucji. Stąd ważną sprawą jest by instytucje odpowiedzialne za rozwój miast i regionów miały należyty pogląd na czynniki odpowiedzialne za rozwój i wynikającą stąd możliwość podjęcia odpowiednich działań.
Od pewnego czasu prowadzone są studia mające na celu identyfikację owych czynników rozwoju, a tym samym zrozumienie procesów dynamizujących wzrost, co powinno ułatwić prowadzenie polityki rozwoju zrównoważonego i opracowaniu stosownej strategii dla miasta i regionu.
Wydaje się, że niezwykle ważną sprawą jest przenoszenie doświadczeń europejskich do krajów naszego regionu. Integracja europejska stawia przed nami nowe zadania i stąd też wynika konieczność kompleksowego podejścia do problemów stanowiących największe wyzwanie dzisiejszych czasów: zrównoważony rozwój ekonomiczny, poprawa jakości życia i bezrobocie.
Warunkami koniecznymi są: zdrowie i właściwa opieka socjalna oraz wykształcenie i edukacja.
Pierwsze studia zapoczątkowane przez miasta europejskie w 1997 roku pozwoliły zidentyfikować kilka przykładowych sektorów wzrostu, które, mimo, że różniły się w poszczególnych ośrodkach, to w większości z nich przyjęto jako rozwojowe takie sektory jak: multimedia, kultura i związane z nią otoczenie biznesu oraz technologie ochrony środowiska.
Zaobserwowano, że rozwój ulega znacznemu przyspieszeniu w wyniku współdziałania poprzez sieci krzyżujące się w poprzek poszczególnych sektorów.
Wniosek był następujący: konieczne jest głębsze wejrzenie wewnątrz procesów wzrostu, aby w perspektywie wypracować efektywne strategie wzrostu i wyciągnąć stąd odpowiednie korzyści pojawiające się z nowymi możliwościami. Wynikła stąd decyzja podjęcia drugiego etapu studiów celem porównania na płaszczyźnie międzynarodowej potencjalnych zintegrowanych obszarów/grup wzrostu („Growth Clusters”) oraz identyfikacji pola działania dla polityki rozwoju ekonomicznego miast i regionów.
Koncentracja badań na owych zintegrowanych obszarach/grupach aktywności ekonomicznej (dla uproszczenia i jasności określonych angielskim synonimem „Cluster”, w spolszczeniu klaster) wynika z przekonania, że wzrost zapewnia tylko tego typu środowisko i sposób podejścia sieciowego („Network Approach”).
Po II Wojnie Światowej Europa weszła w erę rekonstrukcji charakteryzującą się wysokim i długotrwałym wzrostem gospodarczym. Okres wzrostu dobrobytu i wysokiego zatrudnienia zakończył się z początkiem lat 70. z pierwszym kryzysem paliwowym. Od tego czasu tendencje wzrostu uległy spowolnieniu lub nawet wykazywały wskaźniki ujemne zaś stopa bezrobocia wzrastała w tempie wręcz eksplodującym wzdłuż i poprzek Europy. Gospodarki europejskie weszły w okres intensywnej restrukturyzacji jako remedium na narastające problemy społeczno-gospodarcze.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech było zamieranie branż o intensywnym zatrudnieniu: wydobycie paliw kopalnianych i przemysł energetyczny; generalnie: ograniczanie aktywności przemysłowej w większości krajów.
Spowodowane to było zmianami w relacjach cen, silną konkurencją międzynarodową i innowacjami ograniczającymi zatrudnienie. Miasta i regiony zależne od tradycyjnych przemysłów, szczególnie w strefie gospodarczej północno-zachodniej Europy (obszar przemysłowy w Anglii, Północna Nadrenia-Westfalia, regiony przemysłowe Walonii i Północnej Francji) zostały dotknięte kryzysem i zaczęły podupadać. Wraz z upadkiem sektorów przemysłowych, zaczął rozwijać się sektor usług, a wraz z tym nastąpił wzrost dochodów i zatrudnienia.
Od lat 1980. aktywności typu: bankowość, ubezpieczenia i usługi biznesowe wykazywały wysokie stopy wzrostu. Również inne branże, wymagające głębokiej wiedzy jak: marketing, komunikacja, badania i rozwój wykazywały wysokie tempo i wnosiły swój wkład do procesu tzw. regeneracji wielu dużych miast europejskich.
Ów cykl rozwoju i upadku miast i regionów w Europie Zachodniej pod wpływem czynników politycznych, socjalnych, ekonomicznych i demograficznych charakteryzują cztery fazy: urbanizacja, sub-urbanizacja, de-urbanizacja i re-urbanizacja.
Faza urbanizacji związana jest z uprzemysłowieniem: miasta rosną szybko, stają się lokalizacją przemysłu i przyciągają siłę roboczą osiedlającą się z regionu.
W fazie sub-urbanizacji ludzie wyprowadzają się z hałaśliwych i drogich centrów miejskich do otaczających dzielnic podmiejskich.
Wraz z komunikacją samochodową i ulepszeniami w infrastrukturze możliwe było w początkującym okresie zachowanie miejsc pracy w centrach miast.
Następna faza nastąpiła wraz dalszym przeprowadzeniem się ludzi do dalej położonych miast satelickich, a wraz z innymi przenosiły się miejsca pracy w przemyśle i usługach.
W końcu lat 1980. część miast zdołała opanować te trendy i przyciągnąć nowe dziedziny aktywności ekonomicznej i nowe grupy zawodowe do centrów, przerywając tym samym spiralę w dół.
Miasta, które odniosły największe sukcesy stwierdziły, że aby zachęcić biznes i ludzi niezbędne jest wysokiej jakości środowisko miejskie: w zakresie warunków mieszkaniowych, zaopatrzenia, instytucji kultury i organizacji wypoczynku. Wskazuje to, że poprzez właściwe inwestycje zarządy miast bardzo mogą wiele uczynić dla powodzenia ekonomicznego swego miasta.
Owa konkluzja była fundamentalna dla dalszych badań obszarów wzrostu („Growth Clusters”) w regionach europejskich.
Jednakże, wciąż obserwuje się duże różnice sytuacji wyjściowej w poszczególnych regionach. Część z nich nie została objęta recesją podczas fazy intensywnej restrukturyzacji po kryzysie paliwowym, ponieważ posiadała zróżnicowaną i nowoczesną bazę ekonomiczną.
Stare ośrodki przemysłowo-portowe jak Liverpool lub Marsylia miały znacznie gorsze warunki do rozwoju lub przyciągnięcia nowych branż niż przykładowo Londyn czy Montepellier. Tym niemniej są one przykładami sukcesu odnowy (regeneracji miejskiej) na dużą skalę i potrafiły przerwać spirale trendu w dół poprzez udane i jasno zdefiniowane strategie lokalne.
Badania przeprowadzone przez Europejski Komitet Rozwoju Gospodarczego i Regeneracji Miast w 24-miastach i w 16 krajach Europy (EDURC, 1997) zaowocowały rankingiem sektorów uważanych za rozwojowe.
Jako najbardziej dynamizujące wzrost gospodarczy, najwyższe pozycje otrzymały następujące sektory: technologia informatyczna, teleinformatyka, technologia ochrony środowiska, media, usługi medyczne, zdrowotne, socjalne, turystyka, biznes zw. z kulturą, edukacja, usługi prywatne, chemia farmaceutyczna i biotechnologia.
Jednakże z raportu nie można było wyciągnąć wniosków odnośnie czynników odpowiedzialnych za rozwój w badanych kilkunastu sektorach.
Wydaje się, że istnieją dwie podstawowe siły napędowe wzrostu aktywności gospodarczej: zmiany w upodobaniach konsumentów oraz zmiany technologiczne.
Warunki przestrzenne w regionie tworzą jeden z ważniejszych elementów analizy.
Rozróżnia się dwa główne aspekty: jakość życia, jako podstawowe kryterium lokalizacyjne w nowoczesnej gospodarce, gdzie wysoko wykwalifikowana siła robocza traktuje ten aspekt jako wyjściowy.
Drugi aspekt to dostępność w szerokim rozumieniu: fizyczna i elektroniczna, wewnętrzna i zewnętrzna dla regionu. Jest ona również niezbędnym warunkiem rozwoju, jako ze w ekonomii sieciowej kluczem jest interakcja/współdziałanie. Na rozwój „Cluster`a” wpływa więc system transportowy, ważny w przypadku rozproszenia jego elementów.
Dostępność zewnętrzna do innych miast i regionów jest również niezbędna jako czynników łączących sieci lokalne z międzynarodowymi, poziom zaś dostępności ma wpływ na konkurencyjność miast i rozwój obszaru wzrostu.
Warunki kulturowe odnoszą się do postaw ludzi i firm.
Można je również rozpatrywać w kategoriach ekonomicznych jako towar („cultware”).
W szczególności, postawa w stosunku do innowacyjności jest istotna, jako że w większości obszarów rozwojowych jest ona główną siłą napędową. Równoważna jest temu wola do kooperacji, która jest jednym ze źródeł innowacji, nowych układów i stąd czynnikiem wzrostu i rozwoju „Cluster`a”.
Pojemność organizacyjna
Jest to ostatni element poddany analizie, który ma wpływ na rozwój „Cluster`a”.
Może ona być zdefiniowana jako zdolność regionu miejskiego do identyfikacji wszystkich partnerów zaangażowanych w proces wzrostu i z ich pomocą wspomagać generowanie nowych idei i prowadzić do polityki wspierania i tworzenia warunków tzw. rozwoju zrównoważonego „Cluster`a”. Pojemność organizacyjna odnosi się więc do zdolności do kreowania specyficznej dla „Cluster`a” polityki rozwoju, owej strategii lokalnej, jak również do podnoszenia stopnia atrakcyjności elementów wspierających (firm), wspomagania celowych inwestycji infrastrukturalnych, etc.
Należy wyodrębnić elementy konieczne, które mają znaczenie ogólne przy omawianiu pojemności organizacyjnej „Cluster`a”: przywództwo, wizja/strategia, poparcie polityczne/społeczne, partnerstwo publiczno-prywatne.
Poparcie polityczne i społeczne są również warunkami koniecznymi. Umożliwiają one kooperację na poziomie lokalnym. Niezbędna jest właściwa prezentacja i komunikacja pomiędzy gremiami. Poparcie społeczne i akceptacja nie wymaga komentarza, bez niej nie można osiągnąć założonych celów.
Należy zacząć od dziedziny historycznie ukształtowanej, czyli tradycyjnie dominującej gospodarki morskiej. Ten zintegrowany sektor rozwoju (Cluster) został w strategii zbagatelizowany. Rzecz nie w kultywowaniu tradycji ale w odpowiedzi na jak najbardziej współczesne i przyszłościowe wyzwanie. Regres gospodarki morskiej, szczególnie portów i żeglugi związany jest z reorientacją kierunków wymiany handlowej.
Skoncentrowano się na związkach z krajami UE, zaniedbano zaś stosunki z krajami zamorskimi. Należy to odbudować, wypracowując nową koncepcję rewitalizacji ukształtowanego dotychczas potencjału. Gra idzie o to, czy staniemy się peryferyjną prowincją zjednoczonej Europy, czy też zdobędziemy się na odgrywanie bardziej samodzielnej roli w grze konkurencyjnej globalizującej się gospodarki światowej.
Drugi czynnik synergii to funkcje metropolitalne, zwłaszcza w dziedzinie nauki, finansów i bankowości, edukacji, kultury, turystyki, handlu międzynarodowego.
Należy tworzyć w Trójmieście atrakcyjne warunki lokalizacji dla instytutów naukowych, szkół wyższych, centrów kongresowych, wystawienniczych i targowych, hoteli o wysokim standardzie, urządzeń rekreacyjnych.
Tylko poprzez pakiet tzw. „miękkich” i „twardych” czynników lokalizacji można przyciągać firmy międzynarodowe.
Nieodłącznym czynnikiem metropolizacji jest Przemysł Wysokiej Technologii. Można go przyciągnąć tylko poprzez atrakcyjną ofertę mającą szanse na rynku europejskim. Mocno należy podkreślić znaczenie nauki i edukacji, które to dziedziny znalazły się w Trójmieście w głębokiej zapaści. Skuteczność realizacyjna stopniowego kształtowania centrum metropolitalnego będzie w decydującym stopniu zależała od skoordynowanego zarządzania jego rozwojem.
Trójmiasto nie tylko ze względu na morze staje się jednym z najważniejszych węzłów komunikacyjnych tej części Europy.
Zgodnie z koncepcją unijnych polityków i ekspertów ma też pełnić funkcję „miasta‑bramy” (Gateway city) otwierającej przestrzeń UE na cała Europę Środkowowschodnią.
W tym kontekście należy wyraźnie powiedzieć, że wygranie walorów położenia Trójmiasta zależy nie tylko od właściwego sformułowania strategii i nie tylko od władz lokalnych, ale od polityki państwowej opartej na polskiej racji stanu.
Możliwość przyspieszonej realizacji aktywnej polityki Regionu Pomorskiego zgodnej z uwarunkowaniami globalnymi, europejskimi i ogólnokrajowymi stwarzają dotychczasowe inicjatywy integracyjne zainspirowane przez państwa bałtyckie przy znaczącym udziale Polski, konstytuujących scenariusz bałtycki rozwoju UE.
Strategia rozwoju obszaru Polski Północnej zintegrowana z rozwojem państw bałtyckich może uruchomić nowe czynniki i szansę ich przyśpieszonego rozwoju poprzez wkomponowanie jej regionów, gmin i miast w procesy współpracy społeczno-gospodarczej w basenie Morza Bałtyckiego. Powinna także spowodować przyspieszenie i uaktywnienie skoordynowanych przedsięwzięć podejmowanych przez państwa bałtyckie zmierzających do ściślejszej współpracy politycznej i społeczno-gospodarczej, jak również do ochrony zasobów przyrodniczych systemu ekologicznego Bałtyku.
Społeczna zasadność pobudzenia rozwoju Polski Północnej wynika dodatkowo z występujących tam procesów recesji związanych z rozpadem państwowej gospodarki rolnej i procesami regresywnymi w gospodarce morskiej.
Scenariusz dynamicznego równoważenia rozwoju w dostosowaniu do realnych uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych przekształceń strukturalnych ukształtowanej historycznie aglomeracji trójmiejskiej i jej regionu wyznaczać będzie proces kształtowania coraz wyższej równowagi strukturalnej umożliwiającej stały wzrost pozycji tego układu metropolitalnego w europejskiej i ogólnokrajowej grze konkurencyjnej (Jerzy Kołodziejski, Bogdan Sedler „Alternatywna Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego).
Będzie to proces metropolizacji, w którym największa w strefie południowego Bałtyku aglomeracja portowo-przemysłowo-miejska oraz jej region funkcjonalny przekształcić się może w bałtycką metropolię polską o znaczeniu europejskim.
Proces kształtowania się struktury funkcjonalno-przestrzennej pomorskiego regionu metropolitalnego w świetle poznanych uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych przebiegać będzie prawdopodobnie zgodnie z ogólnymi prawidłowościami rozwoju europejskich regionów metropolitalnych.
Dr inż. Bogdan Sedler
